قابلیت ردیابی در آبزی پروری

متن حاضر مقاله ای است که در اولین کنفرانس غذاهای دریایی با ارزش افزوده اینفوسمک (قاهره – 26 تا 28 آوریل 2004 ) توسط آقای جان دالیمور با عنوان قابلیت ردیابی در آبزی پروری ارائه شده است.
مقدمه :
لغت traceability آنقدر جدید است که نمی توان آن را حتی در لغت نامه های جدید پیدا کرد. مطابق نظر Codex Alimentarius (ISO 8402): تعریف قابلیت ردیابی عبارتست از: قابلیت ردیابی از گذشتهو مشخص کردن یک ماهیت بوسیله شناسنامه هایی که از قبل ثبت شده اند. در واقع اگر قراراست از اصطلاحات عمومی تر استفاده شود می توان از اصطلاح از مزرعه تا میز غذا استفاده کرد و این دقیقا همان چیزی است که معنای قابلیت ردیابی را درخودمستتردارد. به دلایل مختلف از جمله جنون گاوی و موارد مشابه صنایع غذایی و قابلیت ردیابی باهم مترادفند.اطلاع از سالم بودن غذایی که می خوریم و عدم وجود هرگونه خطر آلودگی وبیماری حق مسلم تمامی مصرف کنندگان است چیزی که اغلب توسط تولیدکنندگان و فرآوران از قلم می افتد.
این حقیقتی است که اگر شما بتوانید سلامت کالای خود را تضمین نمایید و همچنین نامی رانیز برای این محصولات برگزینید. باز هم به فکر سود بازاریابی و منفعت تجاری خود هستید. اطمینان خاطر مشتریان هم به این معنا می باشند بازار بهتر قیمت بهتر و این درحالیست که هزینه های بالقوه قابلیت های ردیابی فراموش شده و نادیده گرفته می شوند.

تصویب قانون :
مفهوم کلی قابلیت ردیابی چندان هم جدید نیست. قابلیت ردیابی روشی است که نشان می دهد تمامی قوانین اخیر برای فروش محصولات در اتحادیه اروپا رعایت می شود. این قوانین همینطور در آمریکا و تحت نظارت قانونهای FDA انجام می شود و بعنوان تجزیه و تحلیل مخاطرات و یا کنترل نقاط بحرانی یاHACCP)) شناخته می شود. بیش از 250 نسخه قانونی وجود دارد که تجارت محصولات مرتبط با ماهی را در اروپا تحت تاثیر قرار می دهد. این مقاله قصد ندارد وارد جزئیات کاملی از تک تک این قوانین شود ولی به مطالب کلیدی اشاره دارد که تولیدات آبزی پروری را تحت تاثیر قرار می دهند.
اصول بهداشتی و نکات کلیدی واساسی تولید:
•دستورالعمل شورای EEC/493/91 مورخ پانزدهم جولای 1991 که ناظر بر تولید و بهداشت فرآورده های حاصل از سخت پوستان است.
•دستورالعمل شورای EEC/493/91 مورخ بیست و دوم جولای 1991 که ناظر برتولید و بهداشت فرآورده های حاصل از ماهی است.
•دستورالعمل شورای EEC/433/91 مورخ بیست و نهم جولای 1991 که ناظربر بهداشت گوشت وهمچنین بهداشت شخصی است.
•دستورالعمل شورای EEC/46/92 مورخ شانزدهم ?وئن 1992 درخصوص بهداشت شیر
•دستورالعمل شورای EEC/43/93 مورخ چهاردهم ?وئن 1993 که تمامی موارد مربوط به بهداشت مواد غذایی را در بر می گیرد.
•دستورالعمل شورای EEC/54/93 که شرایط سلامتی را برای تولیدات و جایگاه بازار محصولات شیلاتی را کنترل می کند.
این دستورالعمل های بهداشتی بعدا به قوانین دامپزشکی آبزیان اضافه شدند. این تصمیم گیری توسط قانون شورای EEC/296/97 تجدیدنظر شده و تحت نظارت FVO از DG Sanco در دوبلین می باشد. به منظور همیاری در این فعالیت و به منظور بهبود این امور اروپا در حال سرمایه گذاری در پرو?ه بزرگی در مناطق آفریقایی آمریکای مرکزی و اقیانوسیه می باشد و بودجه های اضافی هم از طریق برنامه های FP5, FP6و سیستم های غذاهای دریایی به این امر اختصاص یافته است.
پیشینه قانونی که برچسب گذاری موادغذایی را کنترل می کند به سال 1978 باز می گردد که البته تغییرات و اصلاحاتی هم داشته است. قوانین بعدی در سال 1999 بوجود آمدند که برنام گذاری فرآورده های آبزیان نظارت دارد. (2000/104/ EC)
قانون اتحادیه اروپا در هجدهم سال 2002 قواعد و ملزومات عمومی مربوط به قانون غذا را تعریف کرد. بند 18 قانون مذکور این الزام را بیان می کند که قابلیت ردیابی در مورد غذا تغذیه تهیه غذا از حیوانات و یا هرگونه مواردی که به نوعی مرتبط با تغذیه باشد حتما در روند مراحل تولیدی فرایندی و توزیع محصول قرار بگیرد. این قانون همچنین الزام می کند که تهیه کننده و مشتری برای هر دسته از موارد مذکور باید مشخص باشد. مسئولان امور غذایی در تمامی سطوح این زنجیره ها باید سیستم های آماده ای راداشته باشند تا اطلاعات موجود را در اختیار بازرسان قرار بدهند. اقلامی هم که در بازار وجود دارند باید طوری نام و نشان گذاری بشوند که به راحتی قابل پیگیری باشند.
تولید وتوزیع محصولاتی که با معیارهای قانونی هماهنگ نیستند به منظورتضمین سلامت غذا باید متوقف بشوند. اجبار قانونی مشخصی هم برای شرکت هایی که مرتبط با شغل تغذیه هستند وجود دارد و آن قابلیت ردیابی محصول است. این قوانین در اول ?انویه سال 2005 به مرحله اجرا درخواهند آمد و انتظار می رود مراحل تکمیلی آن تا سال 2007 طی شده و به مرحله بهره برداری واجرایی برسد.
قابلیت ردیابی و آبزی پروری:
دراولین نگاه به قوانین فوق چنین برمی آید که بسیار پیچیده اند.. اما وقتی بادقت بیشتری مورد بررسی قرار گیرند مشخص میشود که جای عملکرد های مدیریتی تنها حاوی استانداردهای مشخص می باشند.. در این مقاله به قوانین بهداشتی و نیازمندی های HACCP برای بسته بندی و فرآیندسازی به طور کامل پرداخته نشده است. برای سازمان هایی که به این امر نیاز دارند مطالب بسیارمفید توسط Eurofish (www.eurofish.org) باهمکاری برنامه توسعه واردات سوئیس (SIPPO) با عنوان راهنمای بهداشتی صنعت ماهی تهیه شده است.
بازاریابی امر مسلمی است که توسط تولید کنندگان نادیده گرفته شده است. اگر تولید کننده ای قصد داشته باشد از قابلیت ردیلبی بهره گیرد بایستی دو معیار را مدنظر داشته باشد:
1-دیدگاههای قابلیت ردیابی که از طرف قانون الزامی شده است.
2-دیدگاههای قابلیت ردیابی که برای خرده فروشان و مصرف کنندگان مهم می باشد.
لذا دست اندرکاران آبزی پروری می بایست هر یک از این معیارها را برآورده سازند تا هیچ گونه سردرگمی برای مصرف کننده پدید نیاید. این اطلاعات بایستی بر روی برچسب های محصولات ماهی که از محل پرورش فرستاده می شود نیز درج شود. برای قابلیت پیگیری کامل یک برچسب بایستی حداقل شامل موارد ذیل باشد:
•نام گونه و محصول : در اینجاهر اسمی را میتوان انتخاب نمودبشرطیکه در کشور فرستنده محصول ثبت شده باشدو برچسب بایستی دارای نام گونه علمی باشد مثل Sea Bream ( Sparus aurata)
•کشور مبدا
•نام تولید کننده
•پرورشی بودن ماهی
•حجم خالص و یا مقدار محصول غذایی قبل از بسته بندی به واحد متریک (لیتر سانتی متر میلی متر) برای مایعات و (کیلوگرم و گرم) برای غیرمایعات.
•تاریخ قابلیت مصرف به تفکیک روز ماه سال و برای کالاهایی که خیلی سریع فاسد میشوند(ماهی تازه) بایستی کلماتی چون بهترین تاریخ مصرف قبل از و حداکثر تا این تاریخ مصرف کنید آورده شوند.
•شرایط خاص نگهداری – مثلا دمای ماهی تازه باید زیر 5 درجه سلسیوس باشد و در صورت یخ زدگی بایستی مثلا در یخچال نگهداری شود.
در بررسی های دقیقتر چنین برمی آید که برای افزایش حق العمل فروش محصول (اگرامکان افزایش قیمت وجود داشته باشد) بایستی – به صورت قانونی – این اطلاعات اضافه شود (این اطلاعات بر روی برچسب درج نمی شود اما فروشنده برای جذب مشتری و رفع الزامات قانونی به آن نیاز دارد.)
•?نتیک ماهی – این امر به طور بالقوه برای حیواناتی که به صورت ?نتیکی اصلاح شده (GM) است بسیار مهم می باشد. مصرف کنندگان (بوی?ه در اتحادیه اروپا) که مخالف GM می باشند باید متقاعد شوند که ماهی مصرفی از گونه های GM نمی باشد. همچنین همچنین درارتباط با رشد نوزادان هم استفاده از هورمونها در تولید محصولات مورد توجه می باشد. (مثل تغییر جنسیت در tilapia با استفاده از MST ). وایلد اوتس سوپرمارکت زنجیره ای در کشور آمریکا از قبول tilapia تغییر جنسیت داده در سال 2004 خودداری کرده است این درحالیستکه هیچگونه هورمونی بعد از 60 روز در ماهی وجود نخواهد داشت.
•مواد تشکیل دهنده برای ماهی در طول دوره پرورش امروزه بیشتر شرکت های سازنده غذای آبزیان پرورشی که به مواد تشکیل دهنده غذای پرورشی بسیار اهمیت می دهند امروزه دارای لیست تجزیه و تحلیل کاملی هستند که برای تولید غذای ماهی از آن استفاده می کنند. این شرکت ها بایستی تمام مواد تشکیل دهنده را به ترتیب تنزلی درج نمایند. مخصوصا به این خاطر که هیچگونه پروتئین یا منابع روغنی خاصی از حیوانات خشکی در آن وجود نداشته باشدو تنها می توان از گوشت و روغن ماهی استفاده کرد. همچنین در هیچ یک از ترکیبات (مثل سویا ذرت برنج و غیره) ترکیبات GMنباید وجود داشته باشد. مواد غذایی پرورشی بایستی به دقت ثبت شوند و گواهی شرکت تولید کننده غذای پرورشی برروی آن الصاق شود. در جائیکه از محصولات محلی استفاده می شود در صورت وجود زباله ماهی پوشال برنج و غیره مقدار منبع و ر?یم غذایی مورد استفاده نیز بایستی ثبت شود و این امر برای کودها نیز صدق می کند.
•استفاده از داروها در مزارع کشت ماهی: این داروها بایستی اولا از طرف بازارهای هدف مدنظر تائید شوند (اتحادیه اروپا استفاده عمومی بیش از حد از مواد شیمیایی را در کشت آبزیان را ممنوع کرده است و بر استفاده و براستفاده و مقدار مصرفی داروباید توسط دامپزشک نظارت شود. گزارشات ثبت شده از مزارع نیز بایستی مقدار و طول مدت مصرف دارو هارا به همراه کنترل صحیح دوره عدم مصرف نشان دهند.
•استفاده از رنگدانه ها:(اگر وجود داشته باشد) که به گوشت ماهی رنگ می دهد مثلا در آزاد ماهیان و این که این رنگ دانه هاباید دارای مجوز استفاده در بازارهای هدف باشد.
•روش های صید:در بازارهایی که به مسائل اخلاقی پایبند هستندبه روش صیدماهی اهمیت بسیاری می دهند چون این مسئله بر کیفیت گوشت ماهی نیز تاثیر گذار است.بهتر است قبل از برداشت تغذیه ماهی را قطع کرد اما گاهی این حالت سبب بی رنگ شدن گوشت ماهی (در ماهی باس دریایی رنگ قرمز به جای رنگ سفید شکم)بهنگام صید ویا افزایش هیستامین در گوشت می شود. عدم وجود یخ کافی در طول برداشت محصول و انتقال آن به مراکز فرآیندسازی می تواند کیفیت و امنیت غذایی را به خطر بیاندازد. ثبت داده های قابلیت ردیابی بایستی مبین این امر باشد که مواردفوق در نظر گرفته شده و کنترل و نظارت می شوند.
•در صورتی که بسته بندی ماهی تازه در جعبه که توسط آبزی پروران صورت می پذیرد محدودیت داشته باشد بایستی مطابق با استانداردهای HACCP بوده و دامپزشکان محلی باید بر این واحدها نظارت کرده و آن را تائید کنند و مشتریان نیز می توانند گزارشات مذکوررا درخواست کنند. به علاوهاجازه صادرات بستگی به انطباق واحدهای بسته بندی با این استانداردها دارد.
•کنترل های محیطی : ردیابی و کنترل پارامترهای محیطی یک فاکتور مهم بازاریابی می باشد. در بازارهای توسعه یافته مشتریان به طور روزافزون نسبت به پیامدهای محیطی حساس هستند. تولیدات ارگانیک ار بازاری با جایگاه وی?ه برخوردارند واز نظر بهاء 20درصد نسبت به قیمتهای معمول گرانتر هستند. در تولید نرم تنان صدف دار (به خصوص صدفهای دوکفه ای) قابلیت ردیابی یک موضوع مهم جهت اجتناب از آلودگی توسط فلزات سنگین یا جلبکهای سمی (دیالتیک یا سم پارالیتیک صدف) می باشد. کنترل محیطی همچنین در کیفیت آب بکاربرده شده در کشاورزی نیز حائز اهمیت است به عنوان مثال: آب جاری حاوی سموم دفع آفات که در آبیاری کشاورزی استفاده میشود..
•قابلیت ردیابی موارد اخلاقی و مدیریتی: این موضوعات در حال یافتن علایق مصرف کنندگان و تبدیل آن به بخشی از فرمول قابلیت ردیابی می باشند. بزرگترین سازمان پرورش ماهی در جهان Nutreco از مدیریت نا کارآمد دولت شیلی در توجه به شرایط کارگران خود رنج می برد. Sainsburys خرده فروش انگلیسی راهبردهای دقیق و قابلیت ردیابی را برای مدیریت شرایط فروشگاههایش بکار می برد. که این مسئله میزان سرمایه گذاری تغذیه صید و غیره را نیز در بر میگیرد
لازم به یادآوری است که همه این اطلاعات می بایست با محیط پرورش نیز تطبیق یابد.و اگر نیاز به فراخوانی و بازپس گیری محصولات باشد باید فورا آنها از چرخه فروش حذف نمود.
مفهوم ارزشی این مورد می تواند در دوره های ضرر واقعی مشهود باشد و PR بد می تواند بر قیمتها برای مدت زمان قابل توجهی اثر گذارد.در نتیجه این امر برای تولید کننده مهم است که قابلیتش را در مدیریت سیستم تشریح نماید.
اغلب این نکات استرات?ی های مدیریت نرمال و نگهداری ثبت وضبط ها از سوی یک مزرعه خوب مدیریت شده تقبل می شوند. یکی از بزرگترین مشکلات مقابل روی آبری پروری ارتباطات است. مصرف کنندگان از خط مشی پیچیده و سیستماتیک بکار رفته در تولید غذا و کوشش های صنعت جهت فراهم آوردن غذای سالم و با کیفیت بی خبر می باشند.
سیستم های قابل پیگیری :
در کنفرانس اخیر برمن آلمان موضوعات فوق مورد بحث قرار گرفتند. و مشخص گردید که علیرغم در دسترس بودن سیستم های قابل ردیابی و مدیریتی مزارع و سیستم های نرم افزاری مرتبط از قیمت بالایی برخوردارند.لذا استفاده از ان در کشورهای در حال توسعه و تولیدکنندگان مشکل است هیچ قانونی نیز وجود ندارد که استفاده از این سیستم هارا اجباری نماید. سیستم های برپایه کاغذو نرم افزارهای کامپیوتری استاندارد کاملا قابل قبول بودهدرحالیکه ممکن است واقعا پاسخگونباشند. اما نکته قابل توجه این است که برچسب و اطلاعات قابل پیگیری جهت تجار در دسترس تر می باشند.
دشواری قابل ملاحظه ای که در گزارش گیری قابلیت ردیابی وجود دارد فقدان هماهنگی سازی و استانداردسازی می باشد. در حال حاضر در اتحادیه اروپا کمپانی های بزرگ با سیستم ها و نرم افزارهای تولید داخل وجود دارند که این سیستم ها اطلاعات مورد نیاز را فراهم می آورند. شرکتهای تولید کننده نرم افزارهای تجاری سعی در ساخت نرم افزاری برای استفاده عمومی دارند بطوری که افراد بتوانند آنرا در مسیر کار خود بکار گیرند.
نتیجه اینکه همان اطلاعات در دسترس می باشند ولی به روشهای مختلف خوانده می شوند. قابلیت ردیابی برای صنعت سودمند شدن نیازمند استاندارد شدن است.
کاربرد سیستم قابلیت ردیابی نیاز به آموزش هم دارد. که این کار باعنایت به تکنولو?ی مدرن پشتیبانی و آموزش با سیستم های آموزش الکترونیکی امکان پذیر خواهد بود. این موارد می توانند در مقایسه با دیگر روشهای آموزش به آسانی به روز شده و با هزینه بسیار کمی تهیه شوند.
این آموزش در کلیه سطوح صنعت و در کلیه کشورهااز جمله اتحادیه اروپا مورد نیاز می باشد. بدلیل همسان سازی بیشتر نواحی صنعتی ماهیگیری شرکت کنندگان باید از نو فعال شوند و از حالت پیش فعال درآیند.
در صورتی که قابلیت ردیابی در آینده به سمت معتبرسازی پیش رود مرحله بعدی بازرسی الکترونیکی خواهد بود جایی که مشتریان قادر خواهند بود به سیستم های قابلیت ردیابی کارپردازان دسترسی داشته و آنها را کنترل نمایند
مشتریان قادر خواهند بود که ارتباط برقرار نموده و محصولات را پیش خرید نمایند. زیرا آنها می توانند وضعیت محصول را از طریق سیستم های قابل ردیابی مشاهده نمایند. پتانسیل بازارهای در حال توسعه دراین حالت بسیارزیاد است.
نتیجه گیری :
قابلیت ردیابی و امنیت غذایی سیستمهای پایداری هستند وکلیه تولیدکنندگان خارج از سه بازار مهم (آمریکا – اتحادیه اروپا و ?اپن) با درجه بیشتر یا کمتری تحت تاثیر قرار خواهند گرفت. تخمین زده می شود که بیش از پنجاه درصد از محصولات دریایی که در این بازارها مصرف می شوند در جهان سوم تولید شودو بنابراین کلیه تولید کنندگان خواه در جنوب شرق آسیا یا آفریقا یا آمریکای جنوبی و غیره تحت تاثیر خواهند گرفت. قابلیت ردیابی چیزی نیست که هراس انگیز باشد. سلامت غذایی در همه بخشهای جهان یک موضوع در حال رشد بوده ودر دسترسی به بازارهای بزرگ مزایای مثبتی دارد ولی جهت انجام این امر تولیدکنندگان می بایست جنبه های سلامت غذا و کیفیت آن را بشناسند.
قابلیت ردیابی امکانی است که اغلب مزارع پرورش ماهی آمادگی استفاده از آن را دارند – و آن را سیستم مدیریت می نامند – آنچه که هم اکنون مورد نیاز می باشند انتقال این اطلاعات به بازار است. زمانی که قابلیت ردیابی بطورکامل و حقیقی آغاز به کار نماید برای تمامی بخشهای زنجیره تجارت ماهی مفید خواهد بود.

By: John Dallimore,TNC – partners, Hamburg,Germany and Dr. Fred Weirowski,TNC-Partners,Berlin ,Germany

برگرفته از سایت اطلاع رسانی شیلات ایران www.shilat.com